Bir siyasi Gaziantep'te bir açılışta halk için, “Öküzün trene baktığı gibi bakıyorlar” demiş, oldukça da tepki çekmiş. Gaziantep halkı ise bu sözü elbette ki sineye çekmiş
Öküz nedir çift sürmek döven sürmek Kaan çekmekte kullanılan etinden derisinden yararlanılan iğdiş edilmiş erkek sığırdır.
Argoda, ‘kaba dikkat etmeden davranan’ demektir.
Öküz sözcüğü ile birlikte kullanılan ve bu sözcükten türetilen sözcükler vardır. Öküz arabası, öküz damı, Tibet öküzü, öküzgözü, öküz balığı, öküz götü, öküzburnu, öküzdili, öküz soğuğu gibi…
Öküzle ilgili, ‘öküz gibi’, öküz gibi bakmak, ‘öküz altında buzağı aramak’, ‘öküzün trene baktığı gibi bakmak’ gibi deyimler vardır.
Öküz ile ilgili birkaç da atasözü örnek verelim. ‘İnek gibi süt vermeyen öküz, gibi kutan sürer.’
‘Öküz öküzün boynuzunda çamur görmezse korkmaz.’
‘Öküz öldü ortaklık bozuldu.’
Öküzgözü, papatya türünden olup ‘sığırgözü’ ya da ‘sarıpapatya’ denilen bir bitkidir.
Öküzgözü, tamamen sarı renkte (kaygana sarısı) çiçek açan, kuşburnuna benzeyen ağacın da adıdır.
Malatya Elazığ Adıyaman bölgelerinde yaygın olarak yetiştirilen çevremizde Arapgir üzümü adıyla bilinen öküzgözü, siyah iri taneli en iyi sofralık ve şaraplık üzüm türüdür. Elazığ ve Arapgir’de bulunan şarap fabrikalarında işlenir. Pek çok ünlü şarap markaları da ‘öküzgözü’ etiketini kullanırlar.
Akçadağ İlköğretmen Okulunda okurken hafta sonları Malatya’ya geldiğimizde Söğütlü caminin önünde el arabasında satılan öküzgözü üzümden 25 kuruşluk aldık mı yarım ekmek ile bize bir öğün yemek gibi olurdu. Ne zaman mı? Altmışlı yılların ortalarında…
Üemizde ‘Öküz’ adıyla gülmece dergisi çıkarılmakta olup aynı adda yeme ve eğlence yerleri vardır.
Öküz, edebiyat dünyasında da yer alır. Aziz Nesin'in Öküz Başkan masalında tilki ile sırtlanın öküzü kaplan ve aslanın karşısına rakip olarak çıkarmaları ve başkan seçilmesi anlatılır.
Samim Kocagöz, ‘Koca Öküzün Ölümü’ öyküsünde başkalarına çift sürmek ile geçimini sağlayan Yusuf'un öküzünün ölümü üzerine üzüntülerini anlatır.
Nazım Hikmet, ‘Soframızdaki yeri öküzümüzden sonra gelen’ olarak niteler kadınlarımızı…
Ayla Algan 1973 yılında ‘Koca Öküz’ şarkısını okur.
Koca öküz dizindedir dermanı dermanı
Ölme de koca öküz bu yıl da kaldır harmanı
Yeniden ‘öküzün trene bakması’ deyimine dönelim.
Bu çok basit görülebilir, bazı kişiler öküzü küçümseye bilir. Hor Görme aracı olarak kullanabilir. Bakalım Pir Sultan Abdal ne diyor?
Dağdan kütür kütür hezen indirir
İndirir de ateşlerde yandırır
Her evin devleğin öküz döndürür
İrençberler hoşça tutun öküzü
Öküzün damını alçacık yapın
Yaş koman altına kuruluk sepin
Koşumdan koşuma gözlerin öpün
İrençberler hoşça tutun öküzü
Abdal Pir Sultan'ım kaynar coşunca
Tekne hamur kalmaz ekmek pişince
Âdem at öküzün çifte koşunca
İrençberler hoşça tutun öküzü
1966-1967 yıllarında Saatli Maarif Kitaphanesi yayınları arasında bulunan Pir Sultan Abdal kitabını Malatya'da satın aldığımda, en çok hoşuma giden de iş bu şiir olmuştu. Tarımın direği öküzü, Pir Sultan 500 yıl önce böyle güzel anlatmış işte…
Şiirde geçen hezen, devlek, irençber, kuruluk, koşum gibi sözcükler pek çok kişi için anlam taşımayabilir. Ancak Anadolu yaşantısında bunlar önemli yer tutar. Tarım toplumunun olmazsa olmazlarındandır. Özellikle de büyüklerimizin ‘devlüp’ ya da ‘değlüp’ dediği insanların karınlarını doyurmak için gerekli olan ekmeğin hammaddesi olan buğdayın öğütüldüğü yerdir. Yani değirmendir. Bu da yaşamak, geçim sağlamak için yani ekmek kazanmak için yapılan eylemleri de kapsar. Geçimi sağlamayı, yaşamı sürdürmeyi simgeler değirmen. Değirmen dönmezse, yaşam sürmez…
Aslına bakarsanız eskilerin, “Dünya sarı öküzün boynuzu üzerinde duruyor” sözüyle anlatılmak istenen de budur. Bu da tarım olmadan dünyanın değirmeninin dönmeyeceği anlamına gelir…
(Malatya Söz Gazetesi, 18 Nisan 2019)
